Η αγιογραφία της Ανάστασης

«Η εις Αδου Κάθοδος του Χριστού» («Η Ανάστασις»), λεπτομέρεια, νωπογραφία, 1315-1320. Κωνσταντινούπολη, Μονή της Χώρας (παρεκκλήσιο)

Ακόμη κι αν δεν πιστεύει κάποιος, αν είναι κενός θεολογικών μηνυμάτων, δεν είναι κακό να παραδεχτεί ότι αισθάνεται πάνω του το χάδι της θρησκευτικότητας των ημερών.Οτι μπαίνει στη μυστηριακή ατμόσφαιρα.

Η εις Αδου Κάθοδος

Γι’ αυτόν, για τη δική του στιγμιαία αναστολή της τρέχουσας ζωής.Γιατί η θρησκευτικότητα, όταν μάλιστα οδηγεί στην πίστη μπορεί να γίνει γιάτρισα της μεγάλης έγνοιας, του προνομιακού ανθρώπινου πόνου και του φόβου, όπως τον παρουσιάζει ο Μπλεζ Πασκάλ.Η θρησκευτικότητα μοιάζει με προξενήτρα ανάμεσα σε άνθρωπο και Θεό. Ενας θεός πούχει την εξυπνάδα να μην εμφανίζεται ως απόμακρο και αποξενωμένο όν, αλλά ως Πατέρας που παιδεύει τα παιδιά του, αλλα ποτέ δεν τα θανατώνει.Είναι αλήθεια πως για να φτάσει ο άνθρωπος σ’ αυτό το υπέρτατο σημείο επαφής με τον Θεό χρειάζεται προίκα ψυχής, δώρο μάλλον από τη γέννα.

Τούτες οι μέρες της Γιορτής που έπονται της μεγάλης χριστιανικής αλήθειας των Παθών του Χριστού και της Ανάστασης, της αυτοσυνειδησίας , της σχεδόν απόλυτης διαλεύκανσης του άκτιστου φωτός, λέγονται και γράφονται πολλά για την πίστη και την θρησκευτικότητα του ανθρώπου. Κορυφές του πνευματικού χώρου μιλούν με σεβασμό και εκλεπτυσμένη γνώση για το Θείο Δράμα, αναφέρονται στις μυητικές λειτουργίες που προϋπήρξαν του χριστιανισμού, αποτολμούν επιστροφή στον μεγάλο πνευματικό πρόγονο της ανθρωπότητας, τον Σαμάνα, στρέφονται προς τον Ορφέα , ο οποίος κατέβηκε στον Αδη για να αναζητήσει τη χαμένη ψυχή. Και όπως λέει ο Χρήστος Μαλεβίτσης, και ο Οδυσσέας κατέβηκε στον Αδη για να πάρει οδηγίες από τον Σαμάνα Τειρεσία.Διόλου τυχαίες αυτές οι διαδρομές.

Σπ. Βασιλείου Εις Άδου Κάθοδος (Αγ. Διονύσιος Αρεοπαγίτης, 1936-1939)

Σχετίζονται με την συνειδητοποίηση του ανθρώπου απέναντι στο θείο, τη σημασία του, τη διαχρονικότητα του, που από κάποια στιγμή και πέρα για μας τους Χριστιανούς έλαβε τη μορφή του Χριστού που έχει αναλάβει την ευθύνη της καθόδου στα χθόνια βασίλεια του Αδη (δηλαδή της υπαρξης του ανθρώπου) και να τα καταργήσει. Ναι, ξέρω, κάποιοι θα διαμαρτυρηθούν για την αφέλεια με την οποία παραθέτω την τελευταία πρόταση. Αλλά αυτά περίπου γράφουν οι Γραφές, κι αυτό είναι το πνεύμα των Ημερών. Το να αφεθούμε λίγο, το να αναζητήσουμε με θεολογικό και απεικονιστικό στην εικόνα τρόπο τη σημασία της ύπαρξης, δεν μας είναι δυσβάστακτο φορτίο. Ας το δούμε ως μια ανάπαυλα στις διαδρομές της ευδαιμονίας ή της παρούσης επιβιωτικής αγωνίας. Αναπαυλα με φόντο τη θρησκευτικότητα! Καθόλου κακή ιδέα….

Φώτης Κόντογλου Η Εις Άδου Κάθοδος (Παρεκ. οικογ. Ζαΐμη, Ρίο Πατρών 1952)

Ας αρχίσω λίγο ανάποδα γιατί απλά με βολεύει και θέλω να το πω. Αν αντιλαμβάνομαι σωστά, ο Χριστός έκανε πολλά για να απαλλάξει τη γυναίκα από τη διαρκή καταδίκη της.Αν ανατρέξουμε σε κεφάλαια των Ευαγγελίων θα βρούμε νύξεις και έμμεσες αναφορές για την ανάγκη αλλαγής της μονοδιάστατης κοινωνίας της εποχής. Η κορύφωση της αξιοσύνης της γυναίκας – εκτός από τη μάνα Παναγιά – θα μπορούσε να συνοψιστεί με το ότι η πρώτη αναγγελία της Αναστάσεως γίνεται σε γυναίκα. Η Μαγδαληνή, η «αλλη Μαρία», η Μαρία του Ιακώβου, η Σαλώμη….Οι γυναίκες ουσιαστικά ανήγγειλαν την Ανάσταση στον Κόσμο. Είναι η θηλυκή ψυχή αυτή που αντιλαμβάνεται άμεσα το γεγονός, ενώ η αρσενική έμμεσα, δια των «γραμμών».

Γι αυτό μου έκανε εντύπωση, όταν με αφορμή το σημερινό κείμενο χρειάστηκε να στραφώ λίγο προς την Αγιογραφία της Ανάστασης. Την επίκαιρη, αν και σταθερής αξίας, Αγιογραφία. Ναι, ομολογώ ότι αναρωτιέμαι ακόμη και τώρα, βλέποντας τις διαφορετικές εκδοχές της υπέροχης εικόνας «Η εις Αδου Κάθοδος» , βυζαντινή απεικόνιση της νίκης του Χριστού επί του Αδη.

Κ. Παρθένης Η Ανάστασις (1917) Ελαιογραφία σε μουσαμά, Εθν. Πινακοθήκη

Στην εκκλησία του Διονυσίου του Αρεοπαγίτη , στο Κολωνάκι,ο ζωγράφος Σπύρος Βασιλείου αναπαριστά το 1930 την «εις Αδου Κάθοδο» μέσα από πανσπερμία ρόδινου χρώματος.

Ο Χριστός ανασταίνει τον Αδάμ με το ένα χέρι, με το άλλο κρατάει το Σταυρό και σηκώνει την Ευα, η οποία δεν βρίσκεται δίπλα στον Αδάμ, αλλά στη συνήθη στάση της Δέησης , με καλυμμένα μάλιστα τα χέρια, όπως λέει η Μαρία Καραβία σε παλιό κείμενό της. Στην τοιχογραφία του Πρωτάτου στις Καρυές του Αγίου Ορους, ο Χριστός του κυρ Μανουήλ Πανσέληνου σηκώνει τον Αδάμ, ενώ κρατά το σταυρό του μαρτυρίου του, σύμβολο της υπέρτατης θυσίας. Έχει σηκώσει πρώτα την Εύα, η οποία δέεται προς Αυτόν να την λυτρώσει.Αντίθετα σε άλλη εκδοχή της «Εις Αδου Κάθοδο», ο Χριστός εγείρει με το δεξί του χέρι τον Αδαμ – σύμβολο του ανθρώπινου γένους – ενώ η Εύα ακολουθεί, όπως και δίκαιος Αβελ, ενώ ο Φώτης Κόντογλου παρουσιάζει το Χριστό να τραβάει ταυτοχρόνως τους δύο πρωτόπλαστους από τις σαρκοφάγους…..

Θεόφιλος Η Ανάσταση του Χριστού Εκκλησία Μακρυνίτσας

Να υποθέσω, κάνοντας χρήση της γυναικείας λογικής, ότι κάποιοι από τους αγιογράφους δεν αισθάνονταν άνετα να ανεβάσουν την Εύα στο ίδιο επίπεδο με τον Αδάμ, γι αυτό και επεέεξαν τον συμβολισμό του θεϊκού χεριού μόνο προς τον Αδάμ. Είναι αυτό που πολλές φορές συζητάμε ότι στην πορεία οι μαθητές του Χριστού και το κατεστημένο της Εκκλησίας απομόνωσαν ή διαστρέβλωσαν ή παρερμήνευσαν σκέψεις του Θεανθρώπου.

Η Ανάσταση και τα Πάθη του Χριστού , η μεγαλύτερη γιορτή στην Ελλάδα που συνδέθηκε και με την αναγέννηση του έθνους δεν απεικονίζεται εύκολα από Ελληνες ζωγράφους. Εξαίρεση ίσως αποτελεί «Η Ανάσταση» του Κωσταντίνου Παρθένη, ελαιογραφία σε μουσαμά, (1917-Εθνική Πινακοθήκη) είναι αποκαλυπτική της ικανότητας του Παρθένη να αποδίδει στους πίνακές του το αιθέριο και το πνευματικό. Το Σώμα του Χριστού είναι τυλιγμένο στο σάβανο, ένας συνδυασμός θερμών και ψυχρών χρωμάτων που ανταποκρίνονται στα χρώματα του υπόλοιπου χώρου. Με λίγα λόγια έχει τη σφραγίδα του αττικού φωτός, όπως μας πληροφορεί ο θεολόγος Παν. Ανδριόπουλος. Αλλά να μην ξεχάσω το λαϊκό ζωγράφο Θεόφιλο. (Κι έχω φίλους Μυτιληνιούς). Στην εκκλησία της Μακρυνίτσας θα δούμε την Θεοφίλεια Ανάσταση του Χριστού, απέριττη εικόνα , με τον Χριστό μετέωρο πάνω από τον τάφο, να ανεβαίνει προς τους Ουρανούς. Η γυνή; Α, ναι, παρούσα στην άκρη της εικόνας , με τη μορφή των μυροφόρων,γυναίκες έτοιμες να αλείψουν με μύρο τον νεκρό Ιησού.

Θα ήταν προκλητική παράλειψη να μην συμπεριλάβω σ’ αυτή τη γρήγορη και προφανώς επιφανειακή απεικόνιση, τη δουλειά του Ολλανδού ζωγράφου Ρέμπραντ. Σταύρωση, Ταφή, Ανάσταση. Το τρίπτυχο της συμμετοχής του ζωγράφου στο Θείο Δράμα και στην Αναγέννηση του κόσμου. Στην Πινακοθήκη του Μονάχου φυλάσσεται η ρεμπραντική Ανάσταση.Κι είναι η έκρηξη του φωτός το σημαντικό στοιχείο της δουλειάς. Εκρηξη που ξεχύνεται προς τα κάτω, φωτίζοντας απαλά τη μορφή του αναστημένου Χριστού, ενώ ταυτόχρονα κτυπά με βίαιες λάμψεις το σύμπλεγμα των στρατιωτών, αφήνοντας έκπληκτες τις Μαρίες.

Προ ημερών συνάντησα εντελώς τυχαία μια νέα γυναίκα ζωγράφο, την Τίνα Μάσχα. Και επίσης τυχαία μου μίλησε για τις δικές της αγιογραφίες. Για τη «συναλλαγή» της με τους ανθρώπους που έρχονται και της ζητούν να τους ζωγραφίσει εικόνες αγαπημένων Αγίων. Τον ενθουσιασμό τους και την κρυμμένη, πλην κοσμική εσωτερικότητά τους.Για το πώς επιλέγει να αγιογραφεί μικρές εκκλησίες που πολλές φορές βρίσκονται στην αυλή ή στον κήπο ενός σπιτιού, καταφύγιο της στιγμής για τη σπουδαία ανακούφιση που προσφέρει η επαφή με το Θείο. Κι έμεινα να παρακολουθώ τις κινήσεις των χεριών μιας νέας ζωγράφου, αλλά και το σεβασμό με τον οποίον χειριζόταν το λόγο. Δείγμα θρησκευτικότητας; Πίστης ίσως ; Τί σημασία έχει; Πάσχα σήμερα και ο Χριστός έχει αναληφθεί πια στους Ουρανούς. «Το Πέρασμα» είναι πια στη δική μας δικαιοδοσία.

Δημοσιεύθηκε στην Καθημερινή 26-4-2008